روز گذشته در بین اسناد مربوط به دوره کارشناسی‌ام یک مطلب دستنویس کوتاه اما جالب و خواندنی پیدا کردم. مطلبی که دوست خوبم آقای حامد آسترکی نوشته بودند اما نمیدانم چرا تا حالا ندیده بودمش. خواندن این یادداشت کوتاه خالی از لطف نیست.

---

چندی قبل زمانی که خود را برای شرکت در کنکور اولین دوره کارشناسی ارشد فرش آماده می‌کردم به دنبال کتاب‌هایی می‌گشتم که به طور تخصصی و علمی به موضوعات مختلف فرش پرداخته باشند اما هرچه بیشتر می‌گشتم کمتر می‌یافتم و به جز چند کتاب محدود که آن‌ها اکثراً به جمع آوری اطلاعاتی کلی پرداخته بودند کتاب دیگری نیافتم. در همین سلوک بود که ناگهان به کتاب‌هایی برخوردم که بسیار وزین و حجیم قفسه‌های کتاب فروشی را انباشته بودند.

کتاب‌هایی که به لحاظ چاپ در خور هنر فرش بودند و البته قیمت آن‌ها بسیار بالا بود و بحمدالله از توان خرید بنده خارج بود- و چه خوب که یک دانشجوی فرش از خرید این گونه کتاب‌ها ناتوان است- اما تورق آن‌ها مجانی بود، با اشتیاق تمام فهرست آن‌ها را بررسی کردم. جملگی داستان را از فرش پازیریک شروع کرده و به فرش یکی از روستاهای دورافتاده ایران ختم کرده بودند و در این خلال به موضوعات مختلفی از قبیل تاریخ فرش، رنگرزی، فرش مناطق، اقتصاد فرش و ... پرداخته بودند. پیش خود گفتم اگر کسی توانسته تمامی مطالب فرش ایران را در این پانصد و اندی صفحه بگنجاند واقعاً شاهکار کرده. کنجکاوی ام افزون شد و نگاهی به جزئیات مطالب کردم.

ولی افسوس مطالب تنها شامل کلیاتی در مورد هرکدام از شاخه‌های فرش می‌شد و در پایان نیز به دو سه نمونه بسنده می‌کرد. با ناامیدی تمام کتاب‌ها را در قفسه‌ها گذاشتم تا به همان حال بمانند و زینت بخش کتابفروشی‌ها باشند.

در راه بازگشت به یاد شعرای گذشته افتادم. شعرایی که شاعر نبودند و فقط بیت بند بودند و در قالب‌های مختلف شعری، شعر می‌سرودند و چون نمی‌توانستند نام خاص بر دیوان‌های خود بگذارند مثلاً دیوان غزلیات یا دیوان رباعیات نام آن‌ها را کشکول می‌گذاشتند که معروف‌ترین آن‌ها کشکول شیخ بهایی است. البته این کتاب‌ها خالی از فایده هم نبودند و می‌شد از آن‌ها فهمید چند قالب شعری وجود دارد و یا اطلاعات کلی از این قبیل.

این رسمی بود از شعرای گذشته که نسل به نسل ادامه یافته و اکنون به فرش رسیده!

هجمه نگاه‌های اقتصادی و تجاری به فرش دستباف سبب ایجاد نگرانی‌هایی از جهت مغفول واقع شدن ابعاد هنری فرش شده. نکته‌ای که اگر به درستی و به موقع به آن توجه نشود فرش را کالایی صرفاً تجاری خواهد نمود که اگر توجیه و صرفه اقتصادی نداشته باشد باید سراغ نمونه های خوب آن را فقط در موزه‌ها و تعداد محدودی کارگاه تولیدی گرفت. یکی از نکاتی که در شرایط کنونی باید به آن دقت و توجه لازم داشت لزوم نقد هنری فرش‌های قدیم و جدید است. مسئله‌ای که حتی در دانشگاه‌ها هم به آن توجه درخور و مقبولی نشده است.

باید توجه داشته باشیم که فرش دستباف پیش از هرچیز یک اثر هنری است. آثار هنری برای ما دارای ارزشند. به این معنی که دست کم مشتاقیم آن‌ها را ببینیم و برایشان پول خرج کنیم. اما ویژگی که ما بر اساس آن یک فرش را دارای ارزش می‌دانیم کدام است؟ آیا میتوانیم برای این ویژگی‌ها دلایل مشخص و مدونی ارائه کنیم؟ که این ارزش گذاری به نوعی عقلانی و منطقی هم باشد.

از طرفی باید توجه داشته باشیم همه دلایلی که ما ممکن است بر اساس آن‌ها فرشی را ارزشمند بدانیم به ارزش هنری آن فرش ارتباطی ندارد. حتی توجه به محتوای سیاسی و مذهبی یک فرش هم نمی‌تواند دلیلی بر ارزش هنری صرف آن باشد. به عنوان مثال بافته شدن آیه ای از قرآن بر روی فرش هرچند به لحاظ اعتقادی برای مسلمانان بسیار ارزشمند و قابل احترام است اما آیا به آن فرش ارزش هنری هم می‌دهد؟ بافته شدن تصویری از امام خمینی بر روی فرش برای عاشقان به ولایت و خط رهبری به عنوان دلیلی هنری برای آن فرش محسوب خواهد شد؟

به راستی چه چیزی یک فرش را هنری می‌کند؟ چگونه رأی می‌دهیم فرش چلسی یک نمونه فرش هنری است؟ چگونه دستبافته‌های معاصر کارگاه آقای رضی میری را تولیدی هنری می‌دانیم؟

پاسخ به این پرسش‌ها در بسط و گسترش جریان نقد هنری فرش مشخص خواهد شد. در این جریان توجه به زشت و زیبا، هنری و تجاری، اثر و محصول و تعریف هر یک از این موارد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. لذا می‌طلبد که مخصوصاً در دانشگاه‌ها نگاه ویژه‌ای به نقد هنری فرش شود. اتفاقی که تاکنون یا نیوفتاده یا به شدت با محدودیت روبرو بوده و هست.

پی نوشت: دوستانی که خودشون را برای کنکور ارشد آماده میکردند حتماً این تغییر را در مطالعات بعدی خود لحاظ کنند. فایل سرفصل جدید را میتوانید از اینجا دانلود کنید. سرفصل اصلی با گرایش ها را هم میتوانید از اینجا دانلود کنید. مفاد امتحانی کنکور کارشناسی ارشد فرش در دو سال گذشته را هم می توانید از اینجا مشاهده کنید.